معرفی روش های عیار سنجی طلا

عیار سنجی طلا، فرآیند حیاتی و دقیقی است که میزان خلوص طلای موجود در یک آلیاژ یا قطعه فلزی را مشخص می‌کند. راه های تشخیص طلای خالص از تقلبی را به زبان ساده بگوییم. مثلاً با سنگ محک یا اسید آزمایشش می‌کنند، یا وزن مخصوصش را اندازه می‌گیرند و حتی گاهی با چشم هم می‌توان فهمید!شناختنِ مقدار طلای ناب توی یه تکه طلا – چه تو زیورآلات باشه، چه شمش – خیلی مهمه. قیمتِ آخرش هم بستگی به همین داره. خب، معمولاً با «عیار» یا «کارات» حساب می‌کنن.

مثلاً اگه بگن طلایی ۲۴ عیاره یعنی کاملاً خالصه. حالا می‌خوایم ببینیم چطور میشه فهمید توی یه طلا چند درصدش واقعاً طلایه و بقیه چی هست مثلاً مس یا نقره. اینجا روش‌های مختلفی رو بررسی می‌کنیم که متخصص‌ها تو کارگاه‌ها و آزمایشگاه‌ها ازشون استفاده می‌کنند.در بازار طلا، سیستم عیار بر اساس واحد کارات (Karat) یا عیار (Ayār) شناخته می‌شود که در آن طلای ۲۴ عیار به معنای طلای خالص (۱۰۰٪) است. در مقاله گذشته از گلدنفا راجع به بهترین عیار طلای آب ‌شده برای سرمایه‌ گذاری کدام است؟ صحبت شد.

اصول پایه عیار سنجی طلا و اهمیت کارات

۱. مفهوم کارات (Karat) در عیار سنجی طلا:

سیستم کارات، خلوص طلا را بر اساس ۲۴ واحد بیان می‌کند. اگر یک قطعه دارای ۲۴ قسمت طلای خالص باشد، طلای ۲۴ عیار است. به عنوان مثال، طلای ۱۸ عیار که رایج‌ترین نوع در ایران است، دارای ۷۵٪ طلای خالص است

اهمیت عیار سنجی طلا: فرآیند عیار سنجی طلا تضمین می‌کند که خریداران و فروشندگان بر اساس یک استاندارد جهانی معامله کنند و از تقلب و کم‌فروشی جلوگیری می‌شود.

۲. انواع عیار سنجی طلا بر اساس هدف:

• عیار سنجی جواهرات: معمولاً از روش‌های غیرمخرب یا نیمه‌مخرب (مانند XRF) استفاده می‌شود.

عیار سنجی طلای آب‌ شده و شمش: به دلیل حساسیت بالا و نیاز به دقت مطلق، از روش‌های مخرب و دقیق (مانلاگ کوره کوپلاسیون) استفاده می‌شود.برای سرمایه‌گذارانی که قصد خرید و فروش طلای آب شده در بازار داخلی را دارند، عیار ۷۵۰ گزینه‌ای مطمئن‌تر و هوشمندانه‌تر است.پس از خرید طلا با توجه به اهمیت موضوع اصالت طلا ری‌گیری ۶ رقمی برای تهران و ۴ رقمی برای شهرستان‌ها و همچنین قابلیت استعلام آن از طریق سایت reygiri.com بسیار مهم است.

روش‌های مخرب و دقیق عیار سنجی طلا

این روش‌ها برای نمونه‌هایی که نیاز به بالاترین سطح دقت دارند (مانند طلای آب‌ شده) استفاده می‌شوند و معمولاً نمونه در طول آزمایش دچار تغییر می‌شود.

روش کوپلاسیون (Fire Assay / Cupellation): 🥇 روش استاندارد جهانی

روش کوپلاسیون به عنوان دقیق‌ترین و قدیمی‌ترین روش عیار سنجی طلا شناخته می‌شود و به همین دلیل به عنوان روش مرجع (Standard Reference Method) در صنعت مورد استفاده قرار می‌گیرد.

• فرآیند: نمونه کوچکی از طلای مورد نظر را با نقره، سرب و سایر شارژها مخلوط کرده و در یک ظرف سفالی کوچک (کوپل) قرار می‌دهند. مخلوط در کوره با دمای بالا (حدود ۱۲۰۰ درجه سانتی‌گراد) ذوب می‌شود.
• جداسازی: در طول ذوب، سرب اکسید شده و ناخالصی‌ها را جذب می‌کند. کوپل، سرب اکسید شده را جذب کرده و تنها یک گویچه (Bead) کوچک از آلیاژ طلا و نقره باقی می‌ماند.
• اسیدکاری (Inquartation and Parting): این گویچه با اسید نیتریک جوشانده می‌شود تا نقره از طلا جدا شود (زیرا طلا در اسید نیتریک حل نمی‌شود).
• محاسبه خلوص: طلای خالص باقیمانده توزین شده و با وزن اولیه نمونه مقایسه می‌شود تا عیار سنجی طلا با دقت ۹۹.۹۹۹٪ انجام شود.

روش شیمیایی و تیتراسیون (Chemical and Titration Methods):

برای تعیین خلوص نقره موجود در آلیاژ طلا (که به صورت مشترک استخراج می‌شود) استفاده می‌شود. اگرچه مستقیماً عیار سنجی طلا نیست، اما به طور مکمل در کنار روش کوپلاسیون برای تعیین دقیق ترکیب آلیاژ به کار می‌رود.

روش‌های غیرمخرب و نیمه‌حرفه‌ای عیار سنجی طلا

این روش‌ها در طلافروشی‌ها، گمرک‌ها و محیط‌های صنعتی که نیاز به بررسی سریع و بدون آسیب‌رسانی به قطعه وجود دارد، کاربرد دارند.

فلورسانس اشعه ایکس (X-Ray Fluorescence Spectrometry - XRF): 🔬 مدرن و سریع

دستگاه XRF، سریع‌ترین و رایج‌ترین روش غیرمخرب برای عیار سنجی طلا است.

• فرآیند: دستگاه پرتوهای اشعه ایکس را به نمونه طلا می‌تاباند. اتم‌های عناصر موجود در نمونه (طلا، مس، نقره، نیکل و غیره) انرژی تابیده شده را جذب کرده و سپس با طول موج‌های مشخصی فلورسانس می‌کنند.
• تحلیل: دستگاه، طول موج‌های بازگشتی را تحلیل کرده و در کسری از ثانیه، ترکیب درصدی دقیق تمامی عناصر موجود در آلیاژ، و در نتیجه عیار سنجی طلا را اعلام می‌کند.
• مزایا: سرعت بسیار بالا، عدم نیاز به تخریب نمونه، و دقت کافی برای معاملات غیرحساس مانند جواهرات.
• محدودیت: این روش فقط خلوص سطح نمونه را اندازه‌گیری می‌کند. اگر طلا با یک فلز دیگر آبکاری شده باشد، دستگاه خلوص لایه سطحی (طلا) را نمایش می‌دهد و قادر به تشخیص تقلب‌های هسته‌ای (مانند هسته تنگستن) نیست.

آزمون خراش و اسید (Scratch Test / Acid Test):

این روش، قدیمی‌ترین و نیمه‌مخرب‌ترین روش برای عیار سنجی طلا در محیط‌های تجاری است.
فرآیند:
نمونه طلا روی یک سنگ محک (Touchstone) کشیده می‌شود تا یک خط طلایی ایجاد شود.
مجموعه‌ای از اسیدهای نیتریک و هیدروکلریک با غلظت‌های مختلف (که هر کدام برای یک عیار خاص تنظیم شده‌اند) روی خط طلا ریخته می‌شود.
نتیجه: اگر اسید مخصوص عیار ۱۸، خط طلایی را حل کند یا تغییر رنگ دهد، عیار طلا کمتر از ۱۸ است. اگر خط مقاوم باشد، عیار سنجی طلا برابر با یا بالاتر از آن غلظت اسیدی است.
محدودیت: این روش تخمینی بوده و به مهارت و تجربه اپراتور بستگی دارد.

آزمون چگالی یا وزن مخصوص (Specific Gravity/Density Test):

از آنجا که طلا چگالی بسیار بالایی دارد ($19.32$ گرم بر سانتی‌متر مکعب برای طلای ۲۴ عیار)، سنجش دقیق چگالی می‌تواند به تشخیص طلای تقلبی کمک کند.

• فرآیند: وزن قطعه در هوا اندازه‌گیری شده و سپس وزن آن در آب اندازه‌گیری می‌شود (با استفاده از اصل ارشمیدس). چگالی از تقسیم وزن در هوا بر اختلاف وزن‌ها به دست می‌آید.

کاربرد: این روش برای تشخیص طلای تقلبی سنگین شده با فلزاتی با چگالی متفاوت (مانند سرب) مؤثر است، اما در برابر تقلب‌هایی که از تنگستن (با چگالی نزدیک به طلا) استفاده می‌کنند، کارآمد نیست.

استانداردها و نکات مهم در عیار سنجی طلا

برای اطمینان از صحت عیار سنجی طلا، رعایت استانداردها و نکات زیر حیاتی است:

۱. همگن‌سازی (Homogenization) نمونه

قبل از عیار سنجی طلا (به ویژه با روش کوپلاسیون)، نمونه باید به صورت کامل همگن شود. این فرآیند تضمین می‌کند که عیار اندازه‌گیری شده، میانگین خلوص کل شمش یا طلای آب‌شده باشد، نه فقط یک بخش خاص. در مورد طلای آب‌شده، این کار با ذوب و مخلوط کردن مجدد انجام می‌شود.

۲. نقش آزمایشگاه‌های استاندارد

در ایران، مراکز و آزمایشگاه‌های معتبری زیر نظر اتحادیه طلا و جواهر، وظیفه عیار سنجی طلا و صدور گواهی استاندارد (مانند عیار ۷۵۰ برای ۱۸ عیار) را دارند. این گواهی‌ها، پشتوانه رسمی برای معاملات طلای آب‌شده و شمش هستند.

۳. لزوم ترکیب روش‌ها

در محیط‌های حساس (مانند خریدهای بزرگ یا شمش‌های وارداتی)، اغلب از ترکیب روش‌ها استفاده می‌شود. ابتدا با XRF سطح را بررسی کرده و سپس برای اطمینان از هسته، از روش کوپلاسیون برای یک نمونه کوچک استفاده می‌شود. این ترکیب، ریسک تشخیص نادرست عیار سنجی طلا را به صفر می‌رساند.

جمع‌بندی نهایی

عیار سنجی طلا ستون اصلی صنعت طلا و معاملات جهانی آن است. از روش مرجع و دقیق کوپلاسیون که گران‌ترین و زمان‌برترین است، تا روش‌های سریع و غیرمخرب مانند XRF، هر تکنیکی هدف و کاربرد خاص خود را دارد. طلا رو با دستگاه‌های مختلف می‌سنجن؛ از روش‌های خیلی دقیق اما پرهزینه مثل کوپلاسیون گرفته تا روش‌های سریعی مثل XRF. هر کدوم کارایی خودشونو دارن. مثلاً اگه طلای شمش داشته باشی یه جوری باید بسنجیش، اگه جواهرات باشه جور دیگه. هر کی تو کار طلاست – چه بخره، چه فروشنده یا سرمایه‌گذار – خوبه بدونه این روش‌ها چیه تا مطمئن بشه طلایی که داره اصله و ارزش درستیو داره.

سوالات متداول در مورد عیار سنجی طلا